رکود تورمی در اقتصاد و دلایل پیدایش آن

اغلب مردم با دو عامل مشکل‌ساز دنیای اقتصاد، یعنی رکود اقتصادی و تورم، آشنایی دارند. در این بین، مفهوم دیگری وجود دارد که مردم از آن آگاهی کمتری دارند و تأثیرگذاری آن به‌مراتب بیشتر است. این مفهوم که همان رکود تورمی (Stagflation) است، شاخص‌ها و بخش‌های مختلف اقتصادی را تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهد. در این مقاله از کلینیک سرمایه، قصد داریم شما را با مفهوم رکود اقتصادی، دلایل شکل‌گیری، و پیامدهای آن بیشتر آشنا کنیم. قبل از اینکه سراغ این مفهوم برویم، ابتدا نگاهی به رکود اقتصادی و تورم می‌اندازیم تا به درک بهتری از آن برسیم. با ما همراه باشید.

رکود اقتصادی چیست؟

منظور از رکود اقتصادی (Economic Depression)، کاهش فعالیت‌های اقتصادی در یک کشور است. این کاهش فعالیت در قالب کاهش رشد تولید ناخالص داخلی (GDP) بروز می‌کند و تعاریف مختلفی دارد. برای مثال، طبق یکی از تعاریف، اگر کاهش GDP بیش از ۱۰ درصد باشد یا دوران کسادی بیش از دو سال ادامه یابد، به آن رکود اقتصادی می‌گویند. طبق تعریف دیگر، اگر سیر نزولی رشد اقتصادی برای چند دوره سه‌ماهه ادامه یابد، به آن «کسادی اقتصادی» می‌گویند و در صورت ادامه‌دار بودن این وضعیت، رکود اقتصادی حاکم خواهد شد.

طبق نمودار رشد محصول ناخالص داخلی ایران، در بازه سال‌ ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷، شاهد افت شدید رشد اقتصادی بودیم که به‌نوعی رکود اقتصادی را تشدید می‌کرد. در ادامه، این وضعیت ادامه‌دار نبود و این افت جبران شد. با این حال، در چند سال اخیر، رشد محصول ناخالص داخلی همچنان در وضعیت نوسانی قرار دارد و رشد چندان مناسبی نداریم. علاوه بر این، به‌عقیده یکی از کارشناسان اقتصادی، پیشنهاد مرکز پژوهش‌های مجلس مبنی بر افزایش نرخ تسعیر درآمدهای نفتی از ۲۸۵۰۰ تومان به ۳۵ هزار تومان، موجب تشدید تورم و رکود اقتصادی در سال ۱۴۰۳ خواهد شد.

تورم چیست؟

در علم اقتصاد، به افزایش گسترده قیمت کالا و خدمات، تورم (Inflation) می‌گویند. این افزایش قیمت، قدرت خرید مردم را کاهش می‌دهد و تعادل پول در گردش و عرضه کالا و خدمات را از حالت تعادل خارج می‌کند. از دیدگاه اقتصاددان برجسته قرن بیستم، جان مینارد کینز (John Maynard Keynes)، افزایش تقاضا برای کالا و خدمات یا کاهش عرضه کل از عوامل کلیدی در ایجاد تورم محسوب می‌شوند. همان‌گونه که احتمالاً متوجه شده‌اید، این تورم در ایران به‌وضوح به ضرر گروه‌های فقیر و کم‌درآمد تمام شده است و در مقابل، افرادی که درآمدهای پولی متغیر دارند، از این تورم سود می‌برند.

عدم تناسب میان درآمدها و هزینه‌های دولت نیز در شکل‌گیری تورم تأثیرگذار است. برای مثال، مرکز پژوهش‌های مجلس ایران به‌تازگی هشدار داد که بسیاری از درآمدهای پیش‌بینی‌شده در لایحه بودجه سال ۱۴۰۳ محقق نخواهند شد و دولت با کسری بودجه ۴۲۰ هزار میلیارد تومانی دست‌وپنجه نرم خواهد کرد. در صورت تحقق این مسئله، مانند دوره ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۱، که با تورم ۴۰ درصدی مواجه شدیم، با کسری بودجه و رشد تورم شدید مواجه خواهیم شد. در حال حاضر، طبق اطلاعات مرکز آمار ایران در آبان ۱۴۰۲، نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه در ایران برای پنجمین ماه پیاپی در محدوده ۳۹ درصد باقی مانده است.

منظور از رکود تورمی چیست؟

به زبان ساده، به وضعیتی که در آن رکود و تورم به‌طور هم‌زمان برقرار باشد، رکود تورمی (Stagflation) می‌گویند. در این وضعیت، علاوه بر زیاد بودن تورم، نرخ رشد اقتصادی منفی است و بیکاری در حد بسیار بالایی قرار دارد. رکورد تورمی از این نظر چالش‌برانگیز است که معمولاً تلاش برای کاهش آن، احتمال افزایش نرخ بیکاری را در پی دارد.

اقتصاددانان معتقدند که دو اتفاق مهم این وضعیت ویژه را ایجاد می‌کند. اولین عامل، شوک عرضه است که از نمونه‌های آن می‌توان به افزایش سریع قیمت نفت اشاره کرد. این افزایش قیمت نفت علاوه بر افزایش قیمت کالا، رشد اقتصادی را با افزایش هزینه و کاهش سود تولید، کندتر می‌کند. دومین عامل رکود اقتصادی از دیدگاه اقتصاددانان، عملکرد دولت‌هاست. درصورتی‌که دولت‌ها با سیاست‌گذاری‌های اشتباه خود به صنعت آسیب وارد کنند و از سوی دیگر، عرضه پول را با سرعت زیادی افزایش دهند، به رکود تورمی دامن می‌زنند.

شرایط اقتصادی کشور ما به‌گونه‌ای است که بر اساس دو عامل ذکرشده، کاملاً مستعد پدیده رکود تورمی است. شوک‌های ارزی ناشی از درآمد نفت و عدم توانایی دولت در مدیریت مالی صحیح، اولین عامل رکود تورمی در ایران هستند. همچنین، حدود ۶۰ درصد از اقتصاد ایران به‌شیوه متمرکز و دستوری اداره می‌شود که در کنار کسری بودجه شدید و مداوم دولت، به ایجاد پدیده Stagflation کمک می‌کنند.

علاوه بر این، سیاست کنترل ترازنامه بانک‌ها برای کاهش رشد نقدینگی و مهار تورم، می‌تواند رکود تورمی جدیدی را آغاز کند. دولت برای هزینه‌های خود محدودیت چندان زیادی ندارد و به‌دلیل استقراض غیرمستقیم از بانک مرکزی، باعث شارژ پایه پولی و درنتیجه، زمینه‌ساز رکود تورمی خواهد شد.

رکود تورمی از چه زمانی وارد ادبیات اقتصادی دنیا شد؟

ایان نورمن مکلود (Iain Norman Macleod)، عضو حزب محافظه‌کار انگلیس، در سال ۱۹۶۵ برای اولین‌بار از اصطلاح Stagflation در مجلس این کشور استفاده کرد. این سخنرانی زمانی انجام شد که انگلستان با تورم شدید و نرخ بیکاری بالا دست‌وپنجه نرم می‌کرد و مکلود وخامت اوضاع را به نمایندگان حاضر در مجلس اطلاع داد.

این اصطلاح هنوز در میان رسانه‌ها رواج نداشت، تا اینکه مکلود در جولای ۱۹۷۰، بار دیگر از آن استفاده کرد. در پی این اتفاق، خبرگزاری‌هایی مانند اکونومیست (The Economist) و نیوزویک (Newsweek) نیز از این اصطلاح استفاده کردند. جان مینارد کینز سال‌ها قبل به‌طور غیرمستقیم به این مفهوم اشاره کرده بود، اما در آن زمان، نام خاصی نداشت.

ویژگی‌های رکود تورمی در اقتصاد یک کشور چیست؟

رکود تورمی معمولاً با سه مشخصه اصلی اقتصادی همراه است. اولین مشخصه که در بخش اول به آن پرداختیم، تورم زیاد است. در این وضعیت، که به‌وضوح در ایران مشاهده می‌شود، سرعت رشد قیمت کالا و خدمات از میانگین دستمزد افراد جامعه بیشتر است. درنتیجه، ارزش پول و قدرت خرید مردم کاهش می‌یابد و به‌دنبال آن، سفره‌های مردم کوچک‌تر می‌شود. همان‌گونه که در بخش اول مشاهده کردید، اگرچه نرخ تورم در چند ماه اخیر در حال تثبیت است، اما به‌حدی زیاد است که می‌تواند آغازگر رکورد تورمی باشد.

نرخ بیکاری بالا مشخصه دیگر رکود تورمی است. هرچه این نرخ بیشتر باشد، نشان می‌دهد که افراد فاقد شغل در جامعه بیشتر هستند و اقتصاد پویایی وجود ندارد. پدیده Stagflation باعث می‌شود کسب‌وکارها و شرکت‌ها دست به تعدیل نیرو بزنند و فعالیت‌های اقتصادی خود را کاهش دهند. این چرخه افزایش بیکاری و کاهش فعالیت‌های اقتصادی دائماً یکدیگر را تشدید می‌کنند و احتمال رکورد تورمی را افزایش می‌دهند. طبق اعلام مرکز آمار ایران، نرخ بیکاری در تابستان ۱۴۰۲، با یک درصد کاهش نسبت به سال گذشته، به ۷/۹ درصد رسیده است.

مشخصه آخر، سطح پایین فعالیت‌های اقتصادی است. این مشخصه به‌نوعی تحت‌تأثیر دو عامل قبل، یعنی نرخ تورم و بیکاری زیاد است. در کنار این دو عامل، عوامل دیگری مانند عدم اطمینان مصرف‌کننده و کاهش سفارش‌های تولید نیز در این افت فعالیت اقتصادی دخیل هستند. این مشخصه در چند سال اخیر در ایران بهبود یافته است، اما به‌دلیل عدم تداوم آن در سه سال اخیر، احتمال وقوع پدیده Stagflation را افزایش می‌دهد.

دلایل وقوع رکود تورمی چیست؟

به‌عقیده اقتصاددانان، سیاست‌گذاری‌های اقتصادی ناکارآمد و افزایش قیمت ناگهانی قیمت انرژی، دو ریشه رکود تورمی هستند. این دو عامل می‌توانند به‌صورت مستقل عمل کنند یا به شکل هم‌زمان رخ دهند و یکدیگر را تشدید کنند.

سیاست‌گذاری‌های اشتباه دولت می‌تواند ادامه‌دهنده یا آغازگر پدیده Stagflation باشد. برای مثال، در بودجه سال ۱۴۰۳، بیشترین نرخ رشد مالیات (۵۳/۵ درصد)، برای شرکت‌های دولتی و خصوصی در نظر گرفته شده است. این کار هزینه‌های عملیاتی شرکت‌ها را افزایش خواهد داد و احتمال تعدیل نیروی کار و افزایش قیمت مصرف‌کننده بیشتر از قبل می‌شود. تمام این عوامل می‌توانند آغازگر یا تشدیدکننده رکود تورمی باشند.

عامل دوم، یعنی قیمت انرژی، در اغلب قیمت‌ها تأثیرگذار است و شوک عرضه ایجاد می‌کند. منظور از شوک عرضه، کاهش ظرفیت اقتصاد برای تولید کالا و ارائه خدمات در یک قیمت مشخص است. نفت مؤثرترین انرژی‌ای است که قیمت آن اغلب کارخانه‌های جهان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. قیمت نفت، که یک ریشه رکود تورمی محسوب می‌شود، به‌شدت تحت‌تأثیر اخبار و رویدادهای مهمی مانند جنگ است. برای مثال، در درگیری‌های نوار غزه در آبان ۱۴۰۲، قیمت هر بشکه نفت خام حدود دو دلار افزایش یافت.

رکود تورمی چه تبعاتی را به‌دنبال دارد؟

بعد از آشنایی با ریشه رکود تورمی، تبعات آن را بررسی خواهیم کرد. پدیده Stagflation تأثیر زیادی در شاخص‌های مهم اقتصادی دارد. تغییر این شاخص‌ها، پیامدهایی مانند کاهش قدرت خرید مردم، تعدیل نیروی گسترده و افت سودآوری شرکت‌ها را به‌همراه دارد. تورم، نرخ بیکاری، شاخص قیمت مصرف‌کننده، و نرخ تولید ناخالص داخلی شاخص‌هایی هستند که تحت‌تأثیر این پدیده قرار می‌گیرند. در بخش بعد، هر یک از این شاخص‌ها را بررسی خواهیم کرد.

تأثیر رکود تورمی در شاخص‌های اقتصادی

در این بخش، تأثیر پدیده Stagflation را در چهار شاخص اقتصادی مهم، یعنی تورم، نرخ بیکاری، شاخص قیمت مصرف‌کننده، و نرخ تولید ناخالص داخلی بررسی می‌کنیم.

تورم

در بخش ابتدایی، اشاره کردیم که یکی از مشخصه‌های اصلی پدیده Stagflation، تورم زیاد است. این دو عامل اثر متقابل دارند، یعنی سیاست‌های مقابله با رکود می‌تواند تورم را ملتهب‌تر کند و سیاست‌های کنترل تورم ممکن است به رکود دامن بزند. یکی از راه‌های اصلی کاهش تورم، کاهش نقدینگی است که به‌نوبه خود، تأثیر شدیدی در رکود دارد. از طرفی، ازبین‌بردن رکود تورمی نیز به تزریق منابع مالی و نقدینگی نیاز دارد که به تورم بیشتر منجر می‌شود.

نرخ بیکاری

رکود تورمی تأثیر منفی زیادی در نرخ بیکاری می‌گذارد. در این دوران، قدرت خرید اغلب مردم کاهش می‌یابد، تقاضا برای کالا و محصولات کسب‌وکارها کمتر می‌شود، قیمت مواد اولیه و انرژی افزایش می‌يابد و به‌دنبال آن، میزان تولید و رشد اقتصادی افت می‌کند. به همین دلیل، شرکت‌ها ناچارند برای متعادل‌سازی هزینه‌های خود دست به تعدیل نیروی کار بزنند. این تعدیل نیروی کار نیز به‌نوبه خود، رشد اقتصادی و پدیده Stagflation را تشدید می‌کند.

شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI)

شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) معیاری است که تغییرات قیمت کالا و خدمات مصرفی یک خانوار متوسط یا همان تورم احساس‌شده توسط مردم را نشان می‌دهد. یکی از مؤلفه‌های اصلی رکود تورمی، تورم زیاد است که به افت ارزش پول کشور منجر می‌شود. هرچه ارزش پول کمتر شود، مردم برای کالا و خدمات مصرفی خود مانند غذا، انرژی، و مسکن هزینه بیشتری می‌پردازند و این افزایش هزینه‌ها اثر خود را در شاخص CPI نشان می‌دهد.

نرخ تولید ناخالص داخلی (GDP)

معمولاً برای اندازه‌گیری رشد اقتصادی یک کشور، از شاخصی به‌نام تولید ناخالص داخلی (GDP) استفاده می‌کنند که با نرخ اشتغال رابطه مستقیم دارد. پایین بودن نرخ اشتغال، یکی از پیامدهای رکود تورمی است. بنابراین، هرچه بیکاری گسترده‌تری در دوران Stagflation حاکم شود، رشد اقتصادی کمتر می‌شود و افت این معیار، به‌نوبه خود در GDP تأثیر می‌گذارد. از طرفی، ناامنی ناشی از این پدیده باعث می‌شود اعتماد به سودآوری کسب‌وکارها و سرمایه‌گذاری در آن‌ها کاهش یابد و افت تولید ناخالص داخلی تشدید شود.

تأثیر رکود تورمی در بازارهای مالی چیست؟

در این بخش، تأثیر پدیده Stagflation در بازارهای مالی را بررسی می‌کنیم. رشد بورس معمولاً به رشد تولید شرکت‌های حاضر در آن بستگی دارد. شرایطی که تورم و نرخ بیکاری بالا باشد و رشد اقتصادی روند نزولی بگیرد، در بازار بورس تأثیر منفی خواهد داشت و احتمال رشد آن را کمتر می‌کند. البته نباید فراموش کرد که برخی شرکت‌های بورسی ایران از افزایش قیمت‌ها سود می‌برند.

برخلاف اغلب بازارها، طلا در دوران رکود عملکرد خوبی داشته است. در دوران رکود تورمی، ناامنی اقتصادی و مالی ایجاد می‌شود و سرمایه‌گذاران به‌دنبال بازاری امن مانند طلا می‌گردند تا ارزش سرمایه خود را در برابر افزایش تورم حفظ کنند. در بازار طلای ایران، قیمت طلا علاوه بر قیمت جهانی، به قیمت دلار نیز وابسته است. در شرایطی که رکود تورمی بر اقتصاد کشور حاکم شود، رشد قیمت دلار می‌تواند رشد قیمت طلا را تشدید کند.

تأثیر پدیده Stagflation در بازار فارکس کمی پیچیده‌تر از دو مورد قبل است. تورم زیاد دست بانک‌های مرکزی را برای افزایش نرخ بهره و کنترل قیمت‌ها می‌بندد. زمانی که رشد قیمت‌ها با نرخ بهره یک کشور تناسب نداشته باشد، ارزش ارز داخلی آن کاهش می‌یابد و تأثیر منفی در آن خواهد داشت. به همین دلیل، جریان نقدینگی به‌سمت ارزهایی خواهد رفت که اقتصاد آن‌ها پایدارتر و امن‌تر است.

تأثیر رکود تورمی در بازار ارزهای دیجیتال و بیت کوین، تقریباً پیش‌بینی‌شدنی نیست. این بازار در دسته بازارهای پرریسک قرار می‌گیرد و به دلایلی که درباره طلا ذکر شد، ممکن است سرمایه‌گذاران رغبتی به سرمایه‌گذاری در آن نداشته باشند. همچنین، این بازار با بازارهای بورس آمریکا همبستگی بالایی دارد و ممکن است به‌دلیل تأثیرپذیری از آن‌ها، افت کند. از طرفی، گاهی اوقات ممکن است به‌دلیل ساختار متفاوت نسبت به بازارهای سنتی، از سیاست‌های پولی و شرایط اقتصادی تأثیر نپذیرند و قیمت آن‌ها رشد کند.

بهترین سرمایه‌گذاری در شرایط رکود تورمی چیست؟

طبق نکاتی که در بخش قبل به آن‌ها اشاره کردیم، معمولاً در این دوران، بازار طلا در مقایسه با بازارهای دیگر، سودآوری بیشتری دارد. این سرمایه‌گذاری در ایران سود بیشتری دارد؛ چون قیمت طلا از قیمت دلار، که اغلب اوقات روند صعودی دارد، تأثیر می‌پذیرد. علاوه بر این، بازار مسکن نیز در دوران رکود تورمی عملکرد خوبی از خود نشان می‌دهد.

به‌دلیل افت تولید در دوران Stagflation، یکی از مقاصد جریان نقدینگی، بازار مسکن است. به‌نقل‌از یک کارشناس بازار مسکن، به‌دلیل رکود تورمی احتمالی و تورم زیاد سال آینده در ایران، سرمایه‌گذاری در مسکن سود خوبی خواهد داشت. با این حال، نباید از سودآوری زیاد بیت کوین و ارزهای دیجیتال در این وضعیت بد اقتصادی چشم‌پوشی کرد.

نگاهی به وضعیت رکود تورمی در اقتصاد ایران

درصد بالایی از شش دهه گذشته اقتصاد ایران با تورم شدید و رشد اقتصادی کم و ناپایدار همراه بوده است. این وضعیت به‌حدی وخیم است که هجده سال از این دوران را شاهد رشد اقتصادی منفی بودیم و به‌مدت ۴۵ سال، تورم ایران دو رقمی بود. میانگین رشد اقتصادی ایران در شش دهه اخیر ۱/۶ درصد بوده است که نسبت به کشورهای درحال‌توسعه، بسیار کم محسوب می‌شود. درصورتی‌که معیار Stagflation را رشد اقتصادی کمتر از ۲ درصد و تورم دو رقمی در نظر بگیریم، ۲۲ سال از شش دهه اخیر اقتصاد ایران، درگیر رکود تورمی بوده است. نکته منفی دیگر این است که در پنجاه سال اخیر، تنها در دو سال شاهد رشد اقتصادی بالاتر از ۲ درصد و تورم تک‌رقمی بودیم.

در نموداری که مشاهده می‌کنید، ۲۲ سال رکود ایران نشان داده شده است. همان‌گونه که از نمودار پیداست، رکود تورمی در سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۰ در بدترین حالت خود قرار داشت. سال‌های بعد، این وضعیت کمی بهتر شد، اما در برخی از سال‌های دهه ۶۰، همچنان وضعیت وخیمی بر اقتصاد کشور حکم‌فرما بود. این معیار در سال‌های ۱۳۷۳ و ۱۳۷۴ به اوج خود رسید، اما در دهه ۸۰، با بهبود نسبی همراه بود. وضعیت معیار Stagflation در دهه ۹۰ مجدداً وخیم شد و این وضعیت تا انتهای این دوران ادامه داشت. در حال حاضر، تورم ایران در سطح بالایی قرار دارد و در صورت ورود رشد اقتصادی به زیر ۲ درصد، در سال‌های آینده، شاهد رکود تورمی سنگینی خواهیم بود.

پیش‌بینی بانک جهانی از رکود تورمی طولانی‌مدت در دنیا

بانک جهانی (The World Bank) در مقاله‌ای که اخیراً منتشر کرده، به پیش‌بینی آینده اقتصاد جهان پرداخته و درباره مهم‌ترین چالش پیش روی آن، یعنی رکود تورمی، صحبت کرده است. طبق گزارش این سازمان، رکود پس از همه‌گیری ویروس کرونا، عمیق‌ترین رکود اقتصاد جهان از زمان جنگ جهانی دوم محسوب می‌شود. بانک جهانی معتقد است که تورم و رکود بالا، اقتصاد جهان را فرا گرفته است و حتی با اجرای سیاست‌های ضد رکودی، تا چندین سال آینده شاهد پدیده Stagflation خواهیم بود.

طبق پیش‌بینی بانک جهانی، افت رشد اقتصاد جهانی از سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۴، برابر با ۲/۷ درصد خواهد بود. این افت از این جهت اهمیت دارد که دو برابر افت رشد اقتصادی سال‌های بحرانی ۱۹۷۶ تا ۱۹۷۹ است. علاوه بر این، در سال ۲۰۲۰ حمایت‌های مالی زیادی انجام شد که با وجود تسویه‌شدن اغلب آن‌ها، همچنان شاهد سطح بدهی بالایی خواهیم بود. در نمودار زیر، وضعیت رشد اقتصاد جهانی (سیاه)، اقتصادهای نوظهور و درحال‌توسعه (آبی پررنگ)، و اقتصادهای پیشرفته (آبی کم‌رنگ) را مشاهده می‌کنید.

در مقاله مذکور، جنگ اوکراین، تورم شدید، و افزایش نرخ بهره از عوامل افت رشد اقتصاد جهانی در سال ۲۰۲۲ عنوان شده‌اند. علاوه بر این، عواملی مانند اختلال در عرضه و تجارت در کنار افزایش قیمت انرژی و مواد غذایی، این کاهش رشد اقتصادی را تشدید کرده‌اند. بانک جهانی گزارش داد که در سال ۲۰۲۳، درآمد سرانه حقیقی ۴۰ درصد از اقتصادهای درحال‌توسعه، کمتر از دوران پیش از کرونا خواهد بود.

جمع‌بندی

در این مقاله سعی کردیم به زبانی ساده، شما را با مفهوم رکود تورمی و پیامدهای اقتصادی آشنا کنیم. پدیده Stagflation یکی از معضلات بزرگ کشور ما در دهه‌های اخیر محسوب می‌شود و به همین دلیل، سعی کردیم در توضیحات ارائه‌شده، از مثال‌های بورس، طلا، و مسکن ایران استفاده کنیم. البته نباید فراموش کنیم که در حال حاضر، این مشکل گریبان‌گیر بسیاری از اقتصادهای بزرگ دنیا شده است. از دیدگاه شما، ریشه رکود تورمی چیست و چه راهکاری برای رفع آن پیشنهاد می‌دهید؟ دیدگاه خود را در بخش نظرات با ما و دیگر کاربران کلینیک سرمایه به‌اشتراک بگذارید.